1.0 PENDAHULUAN
Asia Tenggara merupakan sebuah kepulauan yang mempunyai pelbagai
peninggalan sejarah menerusi tamadun awal pada sebelum dan selepas Masihi.
Kewujudan empayar-empayar pada ketika itu ialah kerajaan Funan, kerajaan Kedah
Tua, kerajaan Langkasuka, dan kerajaan Majapahit. Buku-buku sejarah banyak
mencatatkan tentang keunggulan sebuah empayar pada suatu ketika itu yang akan
menjadi ikutan kepada kerajaan selepasnya. Contohnya kerajaan Funan
yang menjadi empayar perdagangan maritim dunia yang maju serta pelabuhan Oc-Eo
yang strategik di Teluk Siam[1]. Namun demikian, kerajaan
yang hebat sudah pasti akan mengalami kejatuhan. Contohnya, kejatuhan kerajaan
Funan disebabkan sarangan Chenla pada abad ke 5 Masihi. Kejatuhan ini telah
menjadi titik tolak kepada kemunculan kerajaan Srivijaya. Umumnya, para sarjana
menganggap Srivijaya sebagai sebuah empayar Melayu yang unggul sebelum
Kesultanan Melayu Melaka.[2]
Pada tahun 1918, George Coedes melakukan kajian mengenai rekod dalam Tang Chinese records (619-906M).
Rekod ini menyatakan bahawa terdapat sebuah kerajaan yang bernama ‘Shih-li-fo-shih
(三佛齐)’. Berdasarkan
kepada karakter Cina, ianya membawa maksud membawa maksud ‘Srivijaya’.
Srivijaya merupakan sebuah empayar maritim
Melayu yang berpusat di tenggara Sumatera di tebing Sungai Musi di Palembang.[3] Pengasas
kepada empayar iaitu Dapunta Hyang seperti yang tercatat dalam prasasti Kedukan
Bukit. Kemunculan Srivijaya banyak dicatatkan oleh seorang pedagang China iaitu
I Tsing. Beliau melakukan pelayaran selama enam bulan iaitu pada tahun 671
Masihi dari Canton ke Palembang. Pada ketika itu, Palembang merupakan tempat
bersemayam pemerintah kerajaan Srivijaya. Dikatakan juga pada ketika itu,
Srivijaya merupakan kerajaan laut yang sangat kuat sehinggakan Kedah yang
asalnya sebuah kerajaan yang kuat menjadi tanah jajahan Srivijaya.[4]
Hal ini jelaslah kerajaan Srivijaya muncul pada abad ke 7 dan menjadi empayar
yang cukup kuat.
Dalam esei ini, penulis memfokuskan kepada faktor dalaman dan
luaran yang mempengaruhi perkembangan empayar Srivijaya pada kurun ke 7 hingga
ke 13 Masihi.
2.0 FAKTOR DALAMAN YANG MEMPENGARUHI EMPAYAR SRIVIJAYA PADA KURUN
KE 7 HINGGA KE 13 MASIHI
2.1 SISTEM PENTADBIRAN YANG TERATUR
Srivijaya mempunyai sistem pentadbiran yang teratur yang menjadi
faktor perkembangan empayar ini. Hal ini dibuktikan dengan melalui Inskripsi
Telaga Batu yang dipercayai bertarikh dalam lingkungan suku abad
akhir abad ketujuh telah memberikan gambaran tentang organisasi dan pentadbiran
empayar Srivijaya. Profesor Wolters berpendapat bahawa empayar Srivijaya
dibahagikan kepada tiga kawasan. Selain itu, de Casparis berasaskan kepada
inskripsi Telaga Batu mempercayai bahawa Srivijaya merupakan sebuah “kadatuan”
atau empayar. Srivijaya dibahagikan
kepada beberapa mandala. Tiap-tiap mandala yang tertakluk kepada Srivijaya itu
diletak dibawah pemerintahan seorang datu. Datu yang dilantik terdiri daripada
anak-anak raja atau pembesar. Sekiranya mandala itu dipimpin oleh anak raja
maka ia akan digelar kadatuan. Sekiranya pembesar bukan berdarah raja maka
kawasan kawalannya digelar praddatuan.
Tiap-tiap datu mempunyai seorang penolong yang akan membantu dalam hal-hal
negara. Mereka ini digelar sebagai parvanda ataupun ketua tentera.
Srivijaya
juga memperlihatkan kelas sosial dan hierarki pentadbiran. Buktinya, terdapat
empat kelas anak raja. Kelas paling tinggi sekali ialah Yuvaraja. Yuvaraja
berfungsi sebagai Raja Muda atau Tengku Mahkota. Dibawah yuvaraja ialah pratiyuvaraja.
Anak raja kelas ini boleh dilantik sebagai menjadi yuvaraja. Sementara
itu, anak raja lain digelar sebagai raja kumara. Ketiga-tiga kelas anak raja
itu layak mewarisi takhta kerajaan tetapi mengikut hierarki. Syarat mereka
menjadi pewaris takhta ialah mereka berdarah raja di kedua belah pihak iaitu
ibu dan bapa. Rajaputra merupakan kelas anak raja keempat. Hal ini bermaksud
mereka ini tidak layak dilantik menjadi raja kerana ibu mereka bukan
berketurunan raja atau mereka anak gundik raja.[5]
Kerajaan
Srivijaya wujud dua kelas utama. Kelas pertama terdiri daripada golongan diraja
seperti kerabat diraja dan anak-anak raja. Penghormatan dan status bergantung
kepada kedudukan mereka dalam hierarki dalam kelas itu. Hal ini dapat
dibuktikan secara spiritual oleh inskripsi Kota Kapur. Dibawah kelas golongan
diraja terdapat kelas pentadbir yang terdiri daripada senapati, nayaka,
pratatya, hajipratatya dan dandanayaka. Senapati mempunyai tugas sebagai
ketua kepada hulubalang. Nayaka berfungsi sebagai Penghulu Bendahari. Hajipratatya
berfungsi sebagai temenggung. Dandanayaka berfungsi sebagai hakim. Selain
itu, terdapat pembesar-pembesar lain yang tergolong dalam kelas pentadbir.
Mereka ini ialah murdahaka (penghulu), Tuhan vatakvurah
(Syahbandar) dan Adhyaksa Nicavarna (penghulu kasta bawah). [6]
2.2
SISTEM MASYARAKAT YANG SISTEMATIK
Masyarakat
Srivijaya terdiri daripada empat kelas sosial mengikuti hierarki dalam susun
lapis masyarakat iaitu golongan diraja, golongan bangsawan, orang merdeka dan
hamba abdi. Ini dibuktikan melalui inskripsi Telaga Batu. Hal ini kerana
penghulu atau ketua rakyat yang merdeka yang terdiri daripada kasta rendah
sudah tercatit dalam inskripsi tersebut. Hamba terletak di hierarki terbawah
dalam struktur masyarakat Srivijaya.
Hulun
haji
atau hamba raja jelaslah menunjukkan wujudnya hamba abdi. Inskripsi Talang Tuwo
(Palembang) yang bertarikh 684 Masihi yang memberi keterangan bahawa rakyat
biasa pun mempunyai hamba abdi. Hal ini demikian kerana menurut Nik Hassan
Shuhaimi, beliau tidak dapat mempastikan sama ada wujud hamba abdi jenis orang
berhutang, hamba sahaya, dan abdi seperti yang terdapat di zaman Kesultanan
Melayu Melaka dan zaman selepasnya di Tanah Melayu. Menurut beliau lagi,
berkemungkinan besar wujud hamba abdi jenis lain daripada hamba raja. Asal usul
hamba abdi pada zaman ini tidak jelas.[7] Pada pendapat penulis,
jawatan hamba penting kerana mereka diperlukan sebagai penggerak ekonomi dan
sosial golongan kelas atasan dalam menjalankan urusan pentadbiran.
2.3
KONSEP “DAULAT DAN DERHAKA”
Konsep
daulat raja lahir daripada pendewaan raja sebagai inkarnasi daripada dewa yang
dipuja. Buktinya, raja Srivijaya adalah inkarnasi daripada dewa Amogapasha
Avalokibesvara. Dewa ini adalah satu daripada bentuk tantric Avalokitesvara.
Kult dewaraja di Srivijaya berkembang dari abad ketujuh sehingga abad ke empat
belas Masihi. Disebabkan kepercayaan kepada konsep raja yang berasaskan kult
dewaraja begitu kuat maka lahirlah tradisi setia kepada golongan diperintah
dengan pemerintah. Hal ini dapat dibuktikan melalui inskripsi Telaga Batu
mendapati bahawa golongan diperintah mestilah mengaku taat setia. Simbolik
kepadaa ketaatsetiaan mereka dengan cara meminum air sumpah. Dalam upacara itu,
air dituangkan ke atas batu yang mengandungi inskripsi Telaga Batu dan air itu
akan mengalir melalui corong dibawahnya. Air itu akan ditadah dan diberi minum
kepada mereka yang menjalankan persetiaan itu. [8]
Konsep
taat setia kerap kali ditegaskan oleh pemerintah melalui pelbagai cara. Batu
Bersurat Telaga Batu ada menyebut mengenai perilaku orang yang tidak setia
seperti menjadi mata-mata kepada musuh raja, mencuri, bersubahat dengan musuh
raja, dan berlaku zalim terhadap orang lain dengan menggunakan ilmu sihir.
Namun, batu bersurat ini juga tidak menyatakan hukuman yang dikenakan ke atas
perilaku-perilaku yang tidak setia. Batu bersurat ini hanya menyatakan bahawa
bagi orang setia akan dijanjikan bebas daripada hukuman di dunia selepas mati.
Hal ini bersesuaian dengan kefahaman mereka terhadap agama Buddha.
Perkara
yang sama dapat dilihat melalui batu bersurat Kota Kapur. Coedes menterjemahkan
tulisan pada batu bersurat mendapati bahawa terdapat perkataan Melayu yang
mempunyai perkaitan dengan hubungan raja-rakyat seperti persumpahan, drohaka,
padah, bakhti, sumpah, dosa, dan wuatna jahat. Perkataan-perkataan ini merujuk
kepada sumpahan yang dikenakan kepada golongan tertentu seperti pemberontakan
dan rakyat yang bersubahat dengan pemberontak.[9]
Selain
itu, raja-raja Srivijaya percaya bahawa ganjaran tidak memberikan kesetiaan
yang tidak berbelah bagi. Menurut inskripsi Srivijaya perkataan ‘derhaka’
diulang-ulang. Perkataan derhaka bermaksud pengkhianatan kepada pemerintah.
Makna ini diambil daripada Bahasa Sanskrit yang membawa maksud perkara ini
merupakan satu jenayah yang keji dan terkutuk.
“If
you behave like a traitor, plotting with those who are in contact with my
enemies, or if you spy for the enemy, you will be killed by the cursed –
notably by the Telaga Batu of 686” – it was possibbly the maharajas of
Srivijaya who first built up the idea of the devoted subject willing to die for
his lord,” (Andaya, 1983)
Menurut
penyataan di atas menjelaskan bahawa raja-raja Srivijaya menjatuhkan hukuman
bunuh kepada pengkhianat negara. Sekaligus memperlihatkan konsep raja wajib
disembah. Kerajaan-kerajaan Melayu selepas ini mengadaptasikan konsep ini dalam
pentadbiran mereka.
Selain
itu, Mahkamah Srivijaya dipropagandakan dengan kepercayaan oleh golongan khas
dibawah kuasaan oleh raja. Raja Srivijaya menggunakan konsep Tuhan Hindu yang
bernama sakti. Konsep ini mengatakan bahawa orang yang menderhakai dan tidak
taat akan dikalahkan.[10]
2.4
KETAATAN ORANG LAUT
Orang
Laut merupakan masyarakat yang tinggal berhampiran dengan pantai dan tebing
sungai. Disebabkan hal itu, mereka memiliki kepakaran mengenai laut. Sekiranya
tiada Orang Laut para pedagang berisiko untuk dirompak oleh lanun. Pengembara
Cina Budhis bernama Fa Hsien menyebut setelah belayar ke India pada tahun 413
Masihi, lautan-lautan yang dilaluinya penuh dengan lanun dan para pedagang
berasa bimbang untuk melalui laluan itu. Salah satu kawasan paling berbahaya
ialah pintu masuk di Selat Melaka. Hal ini demikian kerana terdapat
beratus-ratus pulau karang yang menjadikan tempat untuk lanun-lanun
bersembunyi.
Menyedari
hal ini, raja-raja mendapatkan taat setia Orang Laut. Pengetahuan Orang Laut
mengenai benting karang dan benting pasir yang berbahaya tentunya pelaut yang
kurang arif seperti pedagang asing akan
terkandas. Selain itu, mereka juga mengetahui keadaan angin. Kelebihan ini
membolehkan mereka mengawal jalan-jalan laut dari angkara lanun. Kesannya, para
pedagang selamat datang berdagang di Srivijaya. [11]
Di
samping itu, orang laut juga berperanan dalam membantu perkembangan ekonomi
Srivijaya. Cara mereka membantu perkembangan ekonomi ialah menarik kapal-kapal
dagang untuk berdagang di Srivijaya. Menurut Andaya, kelebihan orang laut yang
lain ialah mereka dapat menentukan dengan tepat di manakah benda-benda yang
diminati ini boleh dijumpai seperti akar bahar dan teripang yang banyak digunakan
sebagai rencah sup Cina dan perubatan. [12]
3.0
FAKTOR LUARAN YANG MEMPENGARUHI EMPAYAR SRIVIJAYA PADA KURUN KE 7 HINGGA KE 13
MASIHI
3.1
PERLUASAN WILAYAH
Kedudukan geografi Srivijaya yang strategik
membolehkan Srivijaya mengawal laluan perdagangan timur-barat di Selat Melaka
khususnya perdagangan dengan China serta Timur Tengah dan benua kecil India.
Penguasaan Srivijaya meliputi kawasan Sumatera, sebahagian Pulau Jawa,
Semenanjung Tanah Melayu, selatan Siam sehingga persisiran barat Borneo. Dari
segi negeri, kawasan itu merangkumi wilayah utama seperti Palembang serta
kawasan sekitar Sungai Musi, Kedah-Langkasuka, Takuapa-Chaiya-Nakhorn Si
Thammarat dan Banjarmasin. Kesemua tempat ini dikaitkan dengan pusat
perdagangan wilayah yang penting. Pada kurun ke-13, jajahan takluk Srivijaya
berpusat di Jambi meliputi juga negeri-negeri pantai timur Semenanjung seperti
Pahang, Terengganu, Langkasuka dan Kelantan. [13]
Pada penghujung abad ke 7 Masihi,
Srivijaya telah berjaya menakluk beberapa kawasan di sekitarnya antaranya
Langkasuka, Bangka, Temasik, Tulang Bawang, dan Minanga. Sebagai contohnya,
penguasaan Srivijaya terhadap Langkasuka. Srivijaya mengambil pengaruh daripada
kerajaan Langkasuka terutamanya dari segi perdagangan. Hal ini demikian kerana
Langkasuka mempunyai pelabuhan entreport yang baik dalam membantu perkembangan
ekonomi Srivijaya. Hubungan ini dieratkan lagi menerusi perkahwinan diraja
Langkasuka dengan Srivijaya. Perkahwinan anak Raja Seri Wangsa iaitu Raja
Indera Wangsa dinikahkan dengan puteri raja Langkasuka. [14]
Melalui proses amalgamasi
menurut Andaya merupakan satu langkah politik dan diplomatik yang amat bermakna
kepada empayar Srivijaya[15]. Hal ini juga memperlihatkan perkembangan budaya yang jelas secara tidak
langsung terhadap kedua-dua empayar.
3.2
MANIPULASI PERDAGANGAN OLEH KERAJAAN SRIVIJAYA
Srivijaya berjaya
memanipulasi perdagangan antarabangsa apabila terdapat tiga lapisan perdagangan
iaitu entrepot utama di Palembang. Bukan setakat itu sahaja, entrepot wilayah
seperti Takuapa, Chaiya (Pan-Pan), Kuala Kedah, Sungai Emas di Lembah Bujang,
Melayu-Jambi, Lampung, Kota China, Kampar, Barus dan Lamuri. Ada sarjana
berpendapat bahawa pusat entrepot wilayah dibiarkan dengan pentadbiran sendiri
selagi mana ianya tidak menggugat kedudukan Srivijaya dengan syarat perlu
membayar ufti. Perdagangan antarabangsa dan antara wilayah menjadi nadi utama
Srivijaya. Contohnya, perdagangan antarabangsa antara Palembang-Canton,
kapal-kapal Melayu yang dikuasai pemerintah Srivijaya tetapi para pemerintah
tidak terlibat secara langsung dalam sebarang urusan perdagangan. Golongan
memerintah lebih mementingkan keuntungan semata-mata bagi mengukuhkan kedudukan
politik dan ekonomi mereka.[16]
Selain itu, fungsi
pelabuhan entreport sebagai tempat penerimaan barang-barang dagangan dari
negara-negara luar. Kemudiannya, barang-barang itu dihantar ke negara-negara
lain pula. Kedudukan pelabuhan yang strategik ini membolehkan ianya terhindar
daripada tiupan angin Monsun Barat Daya dan Monsun Timur Laut. [17] Menurut Nordin Husin,
perdagangan maritime di Selat Melaka merangkumi satu jaringan yang mempunyai
hubungan dalam lingkungan perdagangan dunia yang merangkumi wilayah
di sepanjang Lautan Hindia dan Lautan China Selatan.[18]
Selat Melaka juga memberikan perkhidmatan sebagai tempat transit dan
membekalkan bahan-bahan segar dan makanan kepada pedagang yang belayar jauh.
Pelabuhan-pelabuhan yang terdapat di Selat Melaka merupakan tempat yang selamat
kepada pedagang untuk berhenti dan menanti perubahan tiupan angin monsoon ke
timur dan barat. Keadaan ini telah memberi ruang kepada kerajaan Srivijaya
menjalinkan hubungan perdagangan dengan mereka.
Di
samping itu, kerajaan Srivijaya mengamalkan sistem percukaian yang sistematik
dan tidak membebankan pedagang. Mereka masih
mampu untuk menjalankan perniagaan Sebenarnya sistem ini mengkayakan golongan atasan. Mnurut Wolters, sumber
utama kekayaannya berpunca dari pelabuhan dan bayaran cukai perdagangan
pedagang-pedagang pelbagai negara yang menggunakan perkhidmatan entreport di
ibu negeri pemerintah.[19]
3.3
HUBUNGAN DENGAN CHINA
Kerajaan
Srivijaya menjalinkan hubungan yang baik dengan China. Pada tahun 607, kerajaan
China membuka pintu kepada negeri-negeri yang berada jauh dari China iaitu
Srivijaya. Menurut Wolters, kebangkitan awal dan kejayaan Srivijaya bergantung
erat kepada perkembangan hubungan istimewa dengan Maharaja China turun temurun.
Ditambahkan lagi, kedudukan geografi Srivijaya yang menguntungkan kedua-dua
belah pihak. Hal ini demikian kerana Srivijaya berada di jalan dagang maritim
ke benua China. Oleh sebab letaknya angin monsoon timur laut, maka kedudukan
Srivijaya tidaklah boleh disaingkan oleh kerajaan-kerajaan lain selagi China
memerlukan sebuah pelabuhan yang bertaraf antarabangsa.
Selain
itu, kerajaan Srivijaya menghantar ufti kepada maharaja China kerana kerajaan
Srivijaya sedar betapa pentingnya sistem ufti. Sistem ini sekaligus mengiktiraf
Maharaja China sebagai kuasa tertinggi. Maharaja-maharaja China sehingga zaman
bahagian Selatan Sung (1127-1279 Masihi) enggan membenarkan perdagangan Cina
secara persendirian. Disebabkan hal itu, barangan dari sebarang laut sahaja
boleh diterima sebagai ufti. Kerajaan-kerajaan Melayu menyedari hal itu, namun
kerajaan Srivijaya bijak memanipulasi sistem ini untuk kepentingan sendiri.
Raja-raja Srivijaya bersedia mengiktiraf kedaulatan China asalkan selagi ianya
dapat menjamin perdagangan yang menghasilkan polangan yang menguntungkan. Pada
tahun 960 dan 983 Masihi, tidak kurang daripada rombongan dari Srivijaya di
Istana Maharaja Cina. Perkara ini sekaligus memperlihatkan hubungan yang baik
antara kedua-dua pihak.
Sami
Buddha, I Ching tiba di kota Srivijaya. Kedatangannya telah disambut dengan meriah.
Apabila raja Srivijaya mengetahui bahawa I Ching berasal dari China maka beliau
diberi penghormatan berlipat ganda. Pada thaun 1003, utusan-utusan Srivijaya
tiba di negeri China dengan berita yang menggembirakan hati raja. Raja telah
membina kuil untuk bersembahyang kepada Maharaja. Sebagai memenuhi permintaan
mereka, Maharaja telah memberikan gelaran kepada kuil itu dan menghadiahkan
sebuah loceng. Kesan daripada itu, hubungan ini dapat dieratkan. [20]
4.0
KESIMPULAN
Konklusinya, kedudukan Srivijaya
pada kurun ke-7 hingga ke-14 telah menggambarkan kepada kita tentang jatuh
bangunnya sebuah empayar kuno pada suatu ketika dahulu. Srivijaya telah melalui
zaman manis dan zaman pahitnya tersendiri. Srivijaya mempunyai asas organisasi
sosial dan politik yang teratur yang melahirkan sistem pentadbiran yang
sistematik. Pada keseluruhannya pentadbiran yang sistematik ini mampu
menjalinkan hubungan politik serantau dan juga antabangsa dengan jayanya di
samping mengangkatkan kedudukan keagungan raja sebagai pemerintah. Kedudukan
Srivijaya sebagai sebuah kuasa maritim yang kuat tidak menjamin pengaruhnya
berkekalan dan sentiasa ditentang oleh musuh-musuh daripada pelbagai pihak
luar. Namun, Srivijaya memberikan tentangan hebat terhadap musuh-musuhnya.
Walaubagaimanapun, Srivijaya dianggap sebagai sejarah orang Melayu di mana
dikatakan Parameswara sampai ke Melaka setelah lari dari Temasik iaitu
sebahagian jajahan Srivijaya.
BIBLIOGRAFI
Abu
Talib Ahmad, “Zaman Pra-Melaka/Pra-Islam dan Identiti Politik Melayu” dalam Abdul Rahman Haji Ismail (Peny.). Malaysia:
Sejarah Kenegaraan dan Politik. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan
Pustaka,2005.
Andaya,
Barbara Watson & Leonard Y. Sejarah Malaysia. Petaling Jaya :
Macmillian, 1983
Hall,D.G.E.
Sejarah Asia Tenggara. Kuala
Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1971.
Ibrahim
Syukri. Sejarah Kerajaan Melayu Patani. Kuala Lumpur: Universit
Kebangsaan Malaysia, 2002.
Nik
Hassan Shuhaimi. Srivijaya: Satu Tinjauan Tentang Organisasi Sosial Dan Pentadbiran. Kuala Lumpur: Universiti
Kebangsaan Malaysia, 1979
Nordin
Hussin. Geografi dan Perdagangan : Kepentingan Selat Melaka kepada
Perdagangan Dunia, Asia dan Dunia Melayu 1700-1800. E. Jurnal. 3-26. 2008
Mei. Diakses pada 29 Mac 2017, dari Akademika Web: http://www.ukm.my/penerbit/akademika/ACROBATAKADEMIKA73/akademika73%5B01%5D.pdf.
Pengenalan
Kepada Peradaban Melayu. Diaskses pada 21 Mac 2017, dari UM
Students’ Repository: http://studentsrepo.um.edu.my/491/2/BAB1.pdf.
Suwannathat,
Kobkua. Asia Tenggara: Hubungan Tradisional Serantau. Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa dan Pustaka, 1997.
Wolters,
O.W.. Kejatuhan Srivijaya dalam Sejarah Melayu. (Terj.). Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa dan Pustaka, 1990.
Wolters,O.W..
Perdagangan Awal Indonesia, Satu Kajian Asal Usul Kerajaan Srivijaya, (terj.).
Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1989
[1] Hall,D.G.E., Sejarah Asia Tenggara, (Kuala Lumpur : Dewan
Bahasa dan Pustaka, 1971), 34
[2] Pengenalan
Kepada Peradaban Melayu, Diaskses pada 21 Mac 2017, http://studentsrepo.um.edu.my/491/2/BAB1.pdf.
[4].Wolters,O.W,
Perdagangan Awal Indonesia, Satu Kajian Asal Usul Kerajaan Srivijaya,
(terj.), (Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka, 1989), 1.
[5] Nik Hassan
Shuhaimi , Srivijaya: Satu Tinjauan Tentang Organisasi Sosial Dan Pentadbiran, (Kuala Lumpur:
Universiti Kebangsaan Malaysia, 1979), 167
[7] Ibid.,168
[8] Ibid.,171
[9] Abu Talib
Ahmad, “Zaman Pra-Melaka/Pra-Islam dan Identiti Politik Melayu” dalam Abdul Rahman Haji Ismail (Peny.), Malaysia:
Sejarah Kenegaraan dan Politik, (Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan
Pustaka,2005),52
[11] Ibid.,28-29
[13] Abu Talib
Ahmad, “Zaman Pra-Melaka/Pra-Islam dan Identiti Politik Melayu” dalam Abdul Rahman Haji Ismail (Peny.), Malaysia:
Sejarah Kenegaraan dan Politik,42
[14] Ibrahim
Syukri, Sejarah Kerajaan Melayu Patani, (Kuala Lumpur, Universit
Kebangsaan Malaysia, 2002),30
[15] Kobkua
Suwannathat, Asia Tenggara : Hubungan Tradisional Serantau, (Kuala
Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka, 1997),
43.
[16] Abu Talib
Ahmad, “Zaman Pra-Melaka/Pra-Islam dan Identiti Politik Melayu” dalam Abdul Rahman Haji Ismail (Peny.), Malaysia:
Sejarah Kenegaraan dan Politik,43
[17] Barbara Watson dan Leonard Y. Andaya, Sejarah
Malaysia,20.
[18]Nordin Hussin, Geografi
dan Perdagangan : Kepentingan Selat Melaka kepada Perdagangan Dunia, Asia dan
Dunia Melayu 1700-1800. E. Jurnal. 3-26. Diambil 15 April 2016, dari
Akademika Web:
http://www.ukm.my/penerbit/akademika/ACROBATAKADEMIKA73/akademika73%5B01%5D.pdf(2008
Mei).
[19] O.W. Wolters, Kejatuhan
Srivijaya dalam Sejarah Melayu, (terj.), (Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan
Pustaka, 1990), 15.
[20]Barbara Watson
dan Leonard Y. Andaya, Sejarah Malaysia,27
No comments:
Post a Comment