BAB 1: KAJIAN ARKEOLOGI DI KOMPLEKS SUNGAI BATU
1.0 PENGENALAN
Perkara yang dibincangkan dalam bab ini ialah kajian awal di Lembah
Bujang, isu dan masalah yang dihadapi sepanjang menjalankan kajian, tujuan
kajian, metod kajian dan lokasi kajian. Perbincangan dalam bab ini lebih kepada
pengenalan kepada Lembah Bujang terutamanya Kompleks Sungai Batu. Lokasi ini
merupakan sebuah tapak arkeologi. Tapak SB2ZV’17 iaitu kawasan kajian yang
ingin dikaji.
1.1 KAJIAN AWAL LEMBAH
BUJANG
Penyelidikan arkeologi telah dijalankan pada tahun 1800-an. Bidang
arkeologi mula dipelopori oleh penjajah barat iaitu British yang telah
menakluki Tanah Melayu. Antara penjajah yang terawal dalam bidang ini ialah
Kolonel James Low. Bagaimanapun, pengkaji pada era kolonial tidak dapat
dianggap sebagai data yang lengkap. Hal ini demikian kerana pengkaji melakukan
proses yang tidak sistematik. Bagi bidang sejarah, ianya telah membuka satu
lembaran baru dalam perkembangan sejarawan untuk mengkaji mengenai asal usul
sejarah Tanah Melayu terutama sekali sejarah Lembah Bujang.
` Menurut Allen
(1997) mengatakan bahawa kerajaan ialah unit autonomi politik yang merangkumi
banyak komuniti. Tugasnya ialah mengumpul cukai, melaksanakan badan
perundangan, merangka jawatankuasa komuniti untuk bekerja. Pada abad ke-3
hingga abad ke-13, pusat kerajaan Kedah Tua berfungsi sebagai pelabuhan penting
dan entreport utama bagi rangkaian Asia Tenggara, India dan China, Timur
Tengah. Buktinya, banyak pecahan seramik Cina ditemui di Pengkalan Lembah
Bujang, manik dari pelbagai sumber, dan pelbagai seramik dan kaca yang dibawa
dari Timur Tengah. Berdasarkan penyelidikan dan ekskavasi yang dilakukan oleh
Lamb (1982) dan Leong (1990) mendapati bahawa daerah Pengkalan Bujangpernah
menjadi kawasan entreport. Hal ini berdasarkan bukti serpihan seramik dari
China. Kedua-duanya bersetuju bahawa perdagangan di Pengkalan Bujang berakhir
pada abad ke-14 (Nik Hassan Shuhaimi,2008).
Menurut Allen (1997) lagi, kebanyakan barang tempatan dikumpulkan
di kawasan pedalaman. Barang ini dibawa masuk melalui sungai ke pelabuhan utama
di kawasan pelabuhan pesisiran pantai. Barangan tersebut mungkin dikumpul di
kawasan anak-anak sungai yang kecil sebelum dibawa ke pelabuhan untuk
diperdagangkan. Taburan tapak-tapak di luar pesisiran pantai dikatakan mengikut
konsep reranting. Hal ini merujuk kepada keperluan untuk pertukaran barangan
bergantung kepada sungai yang dijadikan sebagai nadi utama untuk menjalankan
aktiviti perdagangan, mengumpul dan mengangkat barangan hutan ke kawasan
pantai. Kemudian, barangan hutan diambil oleh peniaga seterusnya mengumpul
barangan tersebut di kawasan pantai. Sungai dijadikan pusat utama untuk
mengagihkan semula kepada penduduk tempatan dan dieskport ke luar (Allen,1997).
Menurut Lamb (1992) mengatakan bahawa mengenal pasti kewujudan
perdagangan luar Kedah berdasarkan timbunan tembikar dagangan. Dua kawasan
perdagangan utama terletak di Pengkalan Bujang, beberapa kilometre di hulu
Sungai Merbok, Kampung Sireh di Sungai Muda. Lembah Bujang atau Kedah Tua
merupakan kawasan perdagangan yang didatangi oleh pedagang India, Cina dan
Arab. Pedagang-pedagang ini membekalkan makanan dan barang dagangan seperti
manik dan seramik dengan tujuan pertukaran. Hal ini membuktikan bahawa
tapak-tapak di Kedah berfungsi sebagai satu sistem budaya yang berasaskan
aktiviti pertukaran barangan di dalam dan luar Kedah.
Dunn (1975) juga mengaktakan bahawa Kedah kaya dengan sumber bijih
timah dan beberapa sumebr mentah yang lain. Catatan dari Arab dan Tamil
‘Pattinappalai’ mengaktakan bahawa Kedah Tua merupakan pengeluar besi yang
terbaik selain dari Yemen dan Hindi (Hoyland dan Gilmour, 2006; Thani
Nagayam,1963).
Pada tahun 2009, Pusat Penyelidikan Arkeologi Global (PPAG),
Universiti Sains Malaysia (USM) telah menjalankan ekskavasi di tapak arkeologi
Sungai Batu. Hasilnya, pengkaji telah menemui pelbagai penemuan ketamadunan
rantau ini. Antaranya tempat ritual,dan peleburan besi. USM dengan bantuan
Jabatan Warisan Negara (JWN) berjaya menemui sebanyak 97 buah tapak di Sungai
Batu. Kompleks ini adalah kunci kepada wujudnya tamadun awal negara. Kajian
saintifik ke atas 50 buah tapak telah menyebabkan Sungai Batu merupakan tamadun
terawal di Asia Tenggara. PPAG telah Berjaya memetalkan 97 buah tapak dalam
keluasan sekitar 4 km persegi. Penemuan di Sungai Batu telah mengubah sejarah
tamadun serantau. Monumen ritual merupakan penemuan ikonik di Sungai Batu.
Monumen ini telah pun disahkan secara saintifik berusia kira-kira 2,000 tahun
(https://arkeologi.usm.my).
Aktiviti melebur besi di Sungai Batu iaitu di tapak SB2H telah
membuktikan bahawa kegiatan ekonomi sudah berada di situ. Hal ini demikian
kerana kawasan Lembah Bujang atau Gunung Jerai dipercayai mempunyai jeti. Jeti
berfungsi sebagai tempat pendaratan perahu besar dan kapal. Kawasan peleburan
besi dan bengkel bata dikenali sebagai Taman Warisan Sejarah Negara. Penemuan
Sungai Batu telah membuktikan bahawa terdapat tamadun yang lebih awal daripada
Angkor Wat di Kemboja, Borobodur Indonesia atau kawasan bersejarah lain di
Thailand atau Vietnam.
Kepentingan kompleks ini dibuktikan setelah dijalankan semasa
ekskavasi. Analisi saintifik terhadap 50 buah tapak daripada 97 buah tapak yang
belum dikaji. Kajian masih dijalankan sehingga kini.
1.2 ISU DAN MASALAH
KAJIAN
Sepanjang menjalankan kajian di tapak SB2ZV petak J10 terdapat
beberapa masalah yang dihadapi oleh pengkaji dalam menjalankan proses
ekskavasi.
1.2.1 Keadaan Cuaca yang
tidak Menentu
Cuaca yang tidak menentu iaitu sekejap hujan sekejap panas telah
menyukarkan dan melambatkan proses ekskavasi. Hal ini telah menyebabkan masa
terbuang. Apabila hujan lebat maka petak menjadi basah kerana air memasuki
petak. Sisa arang yang terkena air tidak boleh digunakan kerana komposisi
kimianya telah terganggu.
Bukan setakat itu sahaja, tanah menjadi lembap selepas hujan berhenti. Hal ini
agak menyukarkan lagi proses ini dijalankan. Petak J10 terkesan kerana lokasi
yang mudah kena tempias air hujan.
1.2.2 Kekangan Masa Semasa
Menjalankan Ekskavasi
Para pelajar hanya diberikan masa dalam lapan hari untuk
menjalankan proses ekskavasi di petak masing-masing. Kekangan ini telah
menyebabkan pelajar sukar untuk menyempurnakan tugasan yang diberikan. Selain
itu, para pelajar terpaksa menggunakan bantuan daripada pekerja tempatan dan
tutor mengikut kumpulan untuk menyiapkan tugasan penggalian. Para pelajar juga kurang
berpengalaman dalam mengendalikan petak. dalam masa yang singkat. Hal ini telah
menyebabkan pelajar tidak berpengalaman menguruskan petak secara
keseluruhannya.
1.2.3 Masalah Struktur Muka
Bumi dan Tekstur Tanah
Struktur muka bumi dan tekstur tanah sedikit keras agak sukar untuk
menjalankan proses ekskavasi. Di petak J10, setiap spit menjumpai banyak akar
kelapa sawit. Hal ini telah mengganggu proses ekskavasi. Ini kerana pengkaji
terpaksa menggunakan cutter untuk memotong akar yang berselerakan di setiap
spit sehingga spit ke 6. Apabila pelajar mengeluarkan akar tersebut telah
menyebabkan artifak-artifak di spit akan terganggu dan kedudukannya tidak lagi
in situ. Hal ini telah menyebabkan masalah kepada pelajar untuk merekod dan memproses jumpaan yang ditemui. Data
yang diperolehi mungkin sedikit terjejas disebabkan masalah tersebut.
Bukan itu sahaja, struktur petak J10 mempunyai sedikit
mound. Struktur ini agak sukar untuk menjalankan proses ekskavasi pada asalnya.
Ini telah menyebabkan Quadrant 1 dan 2 sahaja dibuka untuk spit 1. Manakala
Quadrant 3 dan Qudrant 4 dibuka pada spit 2 kerana mempunyai spit yang rendah.
1.2.4 Gangguan Serangga di
Petak
Terdapat serangga perosak yang menyukarkan lagi proses penggalian.
Di petak J10, terdapat serangga seperti anai-anai, dan semut. Anai-anai juga
buat sarang bersaiz sederhana di petak J10. Hal ini telah menyebabkan tanah itu
berlubang-lubang. Hal ini menyukarkan lagi untuk menjalankan proses eskavasi
disebabkan setiap spit sehingga spit 5 ada sahaja gangguan serangga. Walaupun
selesai proses ekskavasi, sarang anai-anai tetap kelihatan di tepi dinding
petak terutamanya di belah utara.
1.2.5 Tidak Menjumpai
Sebarang Artifak Selain Sisa Arang di Spit Satu Sehingga Spit Lima
Petak J10 tidak menjumpai sebarang artifak seperti tuyere, laterit,
sisa besi, dan besi pada spit satu sehingga lima. Spit 2,3 dan 5 hanya
menjumpai serpihan arang. Itu pun dalam kuantiti yang sedikit dan bersaiz
sederhana. Petak di sebelah pengkaji telah menjumpai artifak di spit lima dan
tidak perlu membuka spit baharu. Hal ini telah menimbulkan persoalan kepada
pengkaji adakah ianya petak ini berpotensi menjadi tempat peleburan besi?
Apakah fungsi petak ini sebenarnya? Apabila dibuka spit kedalam iaitu barulah
menjumpai artifak itu pun berada pada spit ke enam sehingga spit lapan.
1.3 TUJUAN KAJIAN
Terdapat beberapa tujuan kajian yang telah digariskan dalam
aktiviti ekskavasi kali ini bagi memberi pendidikan dan pengetahuan kepada
pelajar mengenai dunia sebenar arkeologi. Antara tujuan kajian ialah: -
1.3.1 Memenuhi keperluan
kursus UAW 304 (Ekskavasi Arkeolgi)
1.3.2 Memberi peluang
kepada pelajar untuk mempelajari teknik-teknik ekskavasi dan analisis artifak
yang ditemui supaya pelajar dapat memahami setiap proses yang dilakukan dengan
lebih baik.
1.3.3 Mendedahkan kepada
para pelajar mengenai perkara-perkara asas yang
dijalankan semasa proses-proses arkeologi.
1.4 METOD KAJIAN
1.4.1 KERJA LAPANGAN
Aktiviti terancang untuk mencari bukti, mengumpul data tapak,
artifak dan fitur melalui pendekatan sistematik. Survei yang dijalankan ialah
survey lapangan dengan menggunakan survey permukaan. Survei ini dilakukan
bertujuan untuk mengenal pasti tapak yang berpotensi untuk diekskavasi.
Sepanjang aktiviti ini dijalankan pengkaji dikehendaki mencari artifak pada
permukaan tanah atau mencari bentuk muka bumi yang membentuk mound.
1.4.2 EKSKAVASI
Cara asas arkeologi untuk mendapatkan data dan bukti. Proses ini
memerlukan perancangan, perekodan dan pemerhatian yang tepat dan teliti.
Ekskavasi di petak mengikut lapisan atau spit. Aktiviti yang dijalankan ialah
stratigrafi, ayakan dan memplot artifak. Sebanyak petak telah diekskavasi
daripada petak berukuran 1 x 1 meter persegi setiap satunya. Artifak yang
dijumpai kemudiannya diasing dan dilabelkan mengikut kedudukan ukuran 3 dimensi
kedudukan artifak tersebut.
1.4.3 KAJIAN MAKMAL
Spektroskopi: Pektrometer Pendaflour Sinar-X (XRF). Teknik ini digunakan bagi menentukan
komposisi mineral pada pecahan tuyure, bata, sisa besi dan laterit. Sampel
tanah yang diambil mengikut lapisan tanah diuji nilai PH tanah dengan
mengunakan kertas PH. Petografi juga digunakan untuk pecahan tuyure dan bata.
1.4.4 INTERPRETASI
Kawasan Kompleks Lembah Bujang berfungsi sebagai tempat ritual,
peleburan besi, pelabuhan dan bandar syahbandar. Di kawasan SB2ZV merupakan
kawasan peleburan besi. Adakah kawasan ini benar-benar tempat peleburan besi?
Apakah bukti menunjukkan bahawa kawasan ini tapak peleburan besi?
1.5 LOKASI KAJIAN
Kedah Tua dikatakan wujud sejak kurun ke-3 SM hingga kurun ke-13 M.
Kedah Tua atau dikenali dengan nama Kadaram, Kataha, Sai, Kalah Bar dan
Kalagram dikatakan merupakan kerajaan terawal di Asia Tenggara. Rekod China
iaitu catatan I-Tsing mengatakan bahawa Kedah Tua dipanggil sebagai Cheh-Cha.
Keluasan Kedah Tua iaitu 144 batu persegi merangkumi daerah Seberang Perai
Utara, Kuala Muda, Yan, dan Kota Setar. Kedah Tua juga merupakan kota pelabuhan
yang terletak di Lembah Bujang, Kawasan ini dihubungkan melalui dua sungai
iaitu Sungai Muda di selatan dan Sungai Sala di utara. Kedudukan yang strategik inilah menyebabkan
kawasan ini muncul sebagai kota pelabuhan terpenting sebelum kemunculan
kerajaan lain seperti Melaka.
1.6 KESIMPULAN
Kesimpulannya, penyelidikan yang dilakukan perlu sistematik agar
keputusan yang diperolehi adalah sahih. Oleh itu, metod kajian perlu dirancang
agar mencapai objektif kajian yang dijalankan. Penyelidik juga pelu mengkaji
latar belakang kajian yang ingin dikaji supaya penyelidik mendapat gambaran
awal berkenaan kajian.
BAB 2: ARKEOLOGI LEMBAH BUJANG DAN ARKEOLOGI KOMPLEKS SUNGAI BATU
2.0 PENGENALAN
Dalam bab ini, perkara yang dibincangkan ialah berkenaan Arkeologi
Lembah Bujang dan Kompleks Sungai Batu. Selain itu, diselitkan juga mengenai Kedah
Tua dalam sejarah Asia Tenggara. Perbincangan lebih tertumpu kepada sejarah
Kedah Tua dalam catatan-catatan Melayu, Arab, China dan India. Hal ini
membolehkan penyelidik mengetahui sejarah kawasan yang hendak dikaji.
2.1 ARKEOLOGI LEMBAH BUJANG
Keluasan kawasan
Lembah Bujang ialah 400 km menghubungkan Bukit Choras di bahagian
utara, Sungai Muda di Selat Melaka di bahagian timur dan lebuh raya
utara-selatan di bahagian barat (Adi,1998). Kawasan ini merupakan sebuah kota
pelabuhan di Lembah Bujang, Kedah dikenali sebagai kerajaan Kedah Tua. Kota ini
wujud sekitar abad kedua hingga lewat abad ke-14 Masihi (Mokhtar et al., 2011).
Dikatakan juga bahawa kota ini turut dipengaruhi dengan budaya masyarakat dari
kerajaan Funan (Andaya, 2011; Coedes, 1968). Pada sekitar abad ketujuh hingga
ke-11 Masihi, Raja Chola dari kerajaan Srivijaya telah menyerang kota ini
(Coedes, 1968). Hal ini telah memberikan
kesan terhadap kerajaan Kedah Tua. Kerajaan Kedah Tua telah muncul sebagai
sebuah pelabuhan yang terkenal dan kaya dengan pelbagai pengaruh budaya.
Pada tahun 1840-an, pegawai kerajaan
kolonial iaitu Kolonel James Low telah membuka tapak
arkeologi Lembah Bujang. Hal ini demikian kerana beliau telah menemui runtuhan
struktur berfungsi sebagai sebuah candi. Selain itu, beliau juga menjumpai inskripsi
batu bersurat Buddhagupta di Cherok Tokun, Seberang Perai. Inskripsi ini
dipahat pada permukaan sebuah bongkah batu dan terukir sebuah stupa bertiraikan
tujuh payung. Seni tulisan menunjukkan ianya ditulis pada abad kelima masihi
berdasarkan pentarikhan relative dibuat (Evans, 1930, 1926, 1922). Seterusnya,
banyak pengkaji dari tahun 1840-an sehingga kini masih mengkaji mengenai Lembah
Bujang. Kebanyakan ianya dijumpai dalam bentuk monumen-monumen yang dikaitkan
dengan kewujudan kerajaan kedah Tua pada suatu ketika dahulu.
Jadual 2.1: Senarai pengkaji di tapak Lembah Bujang (Mokhtar et.
al, 2011;18).
Pengkaji
|
Tahun
Kajian
|
James
Low (1848, 1849)
|
1840-an
|
F W Irby
(1905)
|
1894
|
I.H.N.
Evans (1926)
|
1920-an
|
H.G.
Quaritch- Wales (1940)
|
1930-an
– 1940-an
|
K.G.
Tregonning (1959)
|
1950-an
– 1960-an
|
M.
Sullivan (1958)
|
1950-an
– 1960-an
|
Alastair
Lamb (1960)
|
1950-an
– 1960-an
|
Peacock
(1980)
|
1960-an
|
Al-Rashid
(Adi 1998)
|
1970-an
|
Leong
Sau Heng (1973)
|
1970-an
|
Adi Taha
(1998)
|
Sejak
1970-an
|
Nik
Hassan Suhaimi Abdul Rahman (2008, 1984)
|
Sejak
1970-an
|
Jane
Allen (1988)
|
1980-an
|
Kamarudin
Zakaria (Adi 1998)
|
1990-an
|
Supian
Sabtu (1998, 2002)
|
1990-an
|
Selain
itu, H. G. Quaritch- Wales merupakan pengkaji di tapak Lembah Bujang telah
memperkenalkan teori Kolonialisasi dan konsep India Raya (The Greater India).
Konsep The Greater India menekankan faktor indianisasi sebagai satu elemen
utama dalam proses pembentukan indentiti kebudayaan tamadun Asia Tenggara.
Menurut beliau, Semenanjung Tanah Melayu dan Sumatera telah ditakluk oleh kuasa-kuasa
dari India. Kajiannya lebih banyak tertumpu aspek perkembangan kebudayaan Kedah
Tua (Nasha, 2011).
Pada tahun 1950-an, Alastair Lamb telah
mengkaji senibina candi Hindu Buddha di Lembah Bujang. Beliau juga menjalankan
kajian terhadap penemuan seramik di Kampung Sireh dan Pengkalan Bujang. Kajian
beliau banyak memberi impak kepada pengetahuan tentang sejarah Kedah Tua (Nasha,
2011).
Jane S. Allen memberikan pandangan
yang berbeza mengenai Kedah Tua. Beliau telah mengemukakan teori mengenai periodasi kedah Tua dan keadaan keadaan sosioekonomi
masyarakat awal Kedah Tua dengan meneliti isu mengenai wujudnya industry
pertanian di kawasan pedalaman Lembah Bujang. Belaiu mentafsir bahawa Kedah Tua
mengalami perubahan budaya dan persekitaran fizikal lembah Bujang. Beliau telah
membuat tafsiran dengan menggunapakai data geomorfologi dan geoarkeologi (Nasha,
2011).
Seterusnya, pada tahun 1980-an, Nik Hassan Shuhaimi melakukan
kajian terhadap Lembah Bujang. Hasilnya, beliau telah memberikan satu
intepretasi baru mengenai pandangan tentang periodasi perkembangan kebudayaan
Kedah Tua, dan evolusi penempatannya. Teori beliau masih digunapakai sehingga
hari ini iaitu perkembangan sosiobudaya Lembah Bujang.
Pengkaji
yang di atas telah menjalankan proses eskavasi di Lembah Bujang untuk mengenal
pasti sejarah Lembah Bujang sebagai kawasan entrepot. Melalui kajian mereka
juga, ianya telah memberikan satu gambaran baru bahawa kawasan ini wujudnya
sebelum wujudnya Kesultanan Melayu Melaka. Segala hipotesis yang telah
dibuat oleh para pengkaji mengenai Lembah Bujang berdasarkan kajian saintifik
terhadap penemuan monumen dan artifak.
2.2 ARKEOLOGI KOMPLEKS SUNGAI BATU
Keluasan
Kompleks
Sungai Batu sekitar empat kilometer persegi. Terdapat 97 buah tapak pada tahun
2007 (Mokhtar et.al, 2011). Pada tahun 1921 telah bermulanya penyelidikan di
Sungai Batu apabila Evans (1926) yang melaporkan penemuan arca Durga
Mahisasuramardhini dan arca Ganesha. Penemuan tersebut dijumpai terletak
kira-kira tiga kilometer ke utara tapak Kompleks Sungai Batu. Pada tahun 1988,
Allen telah menjalankan survei di kawasan Sungai Batu yang kemudiannya dikenali
dengan nama tapak 71, 72, dan 73. Kebanyakan artifak yang dijumpai oleh Allen
(1988) sewaktu membuat survey di tapak-tapak ini ialah bata dan laterit.
Pentarikhan mutlak Komplek Sungai Batu menunjukkan kawasan ini telah digunakan
sejak kurun ke-5 sebelum Masihi hingga kurun ke 17 Masihi.
Aktiviti penyelidikan arkeologi di
Sungai Batu pada tahun 2009 sehingga 2017 (Jadual). Kawasan kajian dilabelkan
sebagai SB1 dan SB2 terletak di sebelah utara selatan jalan Merbok-Semeling.
Huruf ‘A’ dan ‘B’ dan seterusnya mewakili tapak yang diekskavasi. Kompleks
Sungai Batu telah mendedahkan penemuan bukti monumen ritual (SB1B) dan monumen
sokongan (SB1C-SB1F), monumen jeti (SB1A, SB1H-SB1L, SB1Y,
SB2B, SB2D, SB2E, SB2J), monumen sokongan jeti (SB1M-SB1N) dan tapak
peleburan besi (SB1G, SB1ZY, SB2A, SB2C, SB2F, SB2H, SB2K, SB2M-SB2R, SB2T,
SB2W-SB2Z, SB2ZV). Jadual di bawah menunjukkan kronologi Penyelidikan Arkeologi
di Kompleks Sungai Batu dan fungsi tapak di Kompleks Sungai Batu.
Jadual
2.2.1: Kronologi Penyelidikan Arkeologi di Kompleks Sungai Batu
Tahun
|
Tapak
|
Jumlah
|
2009/2010
|
SB1A,
SB1B, SB1C, SB1D, SB1E, SB1F, SB2A, SB2B, SB2C, SB2D
|
10
|
2010/2011
|
SB1H, SB1J, SB1K, SB1L, SB1M, SB1G,
SB2E, SB2G
|
8
|
2011/2012
|
SB1N, SB1P,
SB1Q, SB1R, SB1S, SB1T, SB1U, SB1V, SB1W, SB1X, SB2F
|
11
|
2012/2013
|
SB1Y, SB1Z, SB1ZZ, SB1ZY, SB2H
|
5
|
2013/2014
|
SB2K, SB2M, SB2N, SB2P, SB2Q, SB2R,
SB2T, SB2W, SB2Z, SB2X, SB2Y
|
11
|
2014/2015
|
SB2J, SB2ZZ
|
2
|
2015
|
SB2ZX, SB2ZY
|
2
|
2017/2018
|
SB2ZV
|
1
|
JUMLAH TAPAK
|
50
|
|
Jadual
2.2.2: Fungsi Tapak
Fungsi
|
Tapak
|
Ritual
|
SB2B
|
Jeti
|
SB1A, SB1H, SB1J, SB1K, SB1L, SB1Y, SB2D,
SB2E, SB2J
|
Penyokong Jeti
|
SB1B, SB1C, SB1D, SB1E, SB1F, SB1M, SB1N,
|
Peleburan Besi
|
SB1G, SB1ZY, SB2A, SB2C, SB2F, SB2H, SB2K,
SB2M, SB2N, SB2P, SB2Q, SB2R, SB2T, SB2W, SB2X, SB2Y, SB2Z, SB2ZV
|
Petarikhan kronometrik yang
digunakan dalam kajian ini telah melengkapkan untuk kronologi tamadun Lembah Bujang yang sebelum ini lebih kepada pentarikhan relatif.
Pentarikhan mutlak Kompleks Sungai Batu menunjukkan kawasan ini berusia sejak
kurun ke-5 sebelum Masihi hingga kurun ke 17 Masihi.
BAB 3: KERJA LAPANGAN DI SB2ZV
3.0 PENGENALAN
Perbincangan dalam bab ini adalah berkaitan pengenalan kepada tapak
dan petak yang dikaji serta aktiviti-aktiviti yang dijalankan dalam kajian. Metod yang
digunakan dalam menjalankan kajian serta data-data yang diperolehi juga akan
dibincangkan. Contoh metod yang digunakan ialah survei, ekskavasi, dan
stratigrafi tanah dan sampel tanah. Data-data yang diperolehi semasa kajian
dijalankan akan dianalisis dan dinyatakan juga dalam bab ini.
3.1 PENGENALAN KEPADA TAPAK SB2ZV
Pada 14 Ogos hingga 30 Ogos 2017, tapak SB2ZV mula diekskavasi oleh
pelajar mengambil kursus UAW304 Universiti Sains Malaysia. Tapak ini merupakan salah satu tapak di
Kompleks Sungai Batu. Tapak ini terletak pada arah. Jumpaan paling dominan
ialah sisa besi. Aktiviti ekskavasi belum siap sepenuhnya sewaktu proses
pengutipan data dijalankan.
3.2 METOD KAJIAN DI TAPAK SB2ZV
3.2.1 SURVEI
Survei tapak merupakan perkara utama yang perlu dibuat sebelum
seseorang pengkaji melakukan proses ekskavasi. Survei tapak ialah proses dimana
pengkaji menggunakan peralatan yang sesuai untuk mencari tapak-tapak yang
berpotensi mempunyai bahan arkeologi. Survei merupakan aktiviti terancang untuk
mencari bukti atau mengumpul data, tapak artifak, dan fitur arkeologi melalui
pendekatan yang sistematik. Hal ini dapat memastikan interpretasi yang
dilakukan adalah tepat bagi tujuan kajian lanjutan. Survei ini melibatkan
pemerhatian terhadap jumpaan permukaan, bentuk geomorfologi dan geologi kawasan
survei. Kawasan yang berpotensi akan direkodkan.
3.2.2 EKSKAVASI
Ekskavasi petak merupakan salah satu metod dalam pengkajian
arkeologi. Setelah pengkaji menjalankan aktiviti survey, maka pengkaji
menjalankan aktiviti ekskavasi untuk mendapat jawapan sama ada kawasan tersebut
mempunyai artifak atau monumen berdasarkan maklumat dan kajian terhadap survei.
Ekskavasi akan menjadi suatu proses menghancurkan atau memusnahkan suatu
artifak. Oleh yang demikian, proses eskavasi mestilah dilakukan dengan teratur,
cermat dan sistematik
3.2.2.1 ALATAN YANG DIGUNAKAN SEMASA EKSKAVASI
Pengkaji seharusnya mengetahui peralatan yang sesuai untuk
menjalankan proses ini serta kegunaan alatan tersebut. Antara peralatan yang
akan digunakan adalah seperti berikut:
Peralatan
|
Kegunaan
|
Gambar
|
Pengikis (Scrapper)
|
Untuk meratakan dinding petak, mengikis tanah yang berada
dicelah-celah tapak dan meratakan tanah di petak.
|
|
Tukul (Mallet)
|
Untuk mengetuk pengikis dan memecahkan tanah yang keras supaya
dapat meratakan petak dan manyamakan dinding
|
|
Berus Cat
|
Untuk membersihkan petak dan artifak yang ditemui
|
|
Penyodok Tanah
|
Untuk menyodok tanah didalam petak
|
|
Penyodok
|
Untuk menyodok tanah dan meratakan petak
|
|
Pita Pengukur
|
Untuk mengukur saiz petak, keluasan tapak, dan menentukan
kedudukan tapak
|
|
Sarung tangan (glove)
|
Untuk menjaga atau melindungi tangan daripada benda-benda tajam
di tapak
|
|
Pemotong (Cutter)
|
Untuk memotong akar-akar kecil dan sederhana di dalam petak
|
|
Pembalut Aluminium (Aluminium
foil)
|
Untuk membungkus sisa arang yang terdapat di dalam petak
|
|
Pengepit
|
Untuk mengambil sampel sisa arang di dalam petak
|
|
Set Geometri
|
Untuk menentukan sudut darjah semasa pemetaan tapak.
|
|
Water level
|
Digunakan bersama-sama dengan pita pengukur. Digunakan pada
setiap spit untuk mengukur kedalaman spit.
|
Jadual 3.2.1.1: Alatan yang digunakan semasa proses ekskavasi.
3.2.1.2 PROSES EKSKAVASI
Seterusnya, pengkaji memulakan penggalian mereka. Terdapat beberapa
perkara yang perlu dilakukan oleh pengkaji semasa penggalian dijalankan.
Pertama, pengkaji seharusnya merekodkan data yang mereka dapati di tapak.
Merekod data sebagai bukti kepada segala hal yang berlaku di tapak. Setiap
pengkaji akan membawa satu buku nota atau dikenali sebagai buku log. Buku ini
akan dibawa ke tapak sepanjang masa terutamanya semasa ekskavasi. Segala
butiran dan data yang diperolehi akan direkodkan dalam buku tersebut. Rajah di
bawah menunjukkan susun atur rekod ekskavasi.
|
Tarikh :
Tapak :
Petak :
Spit :
Kuadran :
Penerangan :
Lakaran :
|
Rajah 3.2.1.2: Maklumat yang perlu dilengkapkan semasa proses
ekskavasi dijalankan
Sebelum melakukan
sebarang proses penggalian ekskavasi, pengkaji mestilah membersihkan dahulu
tapak dan kawasan sekitarnya terlebih dahulu. Hal ini bertujuan untuk
mengelakkan perkara-perkara yang tidak diingini berlaku seperti terdapat
peralatan tajam dan serpihan yang berbahaya. Selain itu, ianya juga mengelakkan
kekeliruan terhadap jumpaan yang dijumpai semasa proses eskavasi berlangsung.
Semasa proses ini juga, pengkaji dilarang sama sekali memakai kasut. Hal ini
demikian kerana mengelakkan diri kita daripada membawa apa-apa objek lain ke
dalam petak.
Plet 3.1: Keadaan petak J10 telah dibersihkan
Seterusnya, proses ini menggunakan kaedah spit. Spit adalah cara
dimana pengkaji akan menggali petak yang diberi dengan menggunakan kedalaman
yang seragam iaitu 10 cm. Penggalian petak adalah berdasarkan kepada arah utara
grid. Kaedah ini digunakan adalah memudahkan para pengkaji untuk menganalisis
artifak dan maklumat yang diperolehi dengan cara yang lebih bersistematik
berdasarkan maklumat yang ada. Permulaan pengiran spit adalah dimulai dengan 0
cm dan seterusnya. Petak yang diberikan pula dibahagikan kepada empat
kuadran. Proses eskvasi akan dimulakan
daripada salah satu kuandran yang ditetapkan. Proses eskavasi haruslah
dilakukan secara sistematik dengan mengikut kuadran dan spit. Rajah di bawah
menunjukkan pembahagian kuadrant di petak.
Q4
|
Q1
|
Q3
|
Q2
|
Rajah 3.2.2.3: Pembahagian kuadran pada petak
Plet 3.1.1: Spit 1 di Kuadran 1 dibuka terlebih dahulu untuk
menyamakan spit petak. Spit 1 tidak dibuka pada Kuadran 2 dan Kuadran 3 kerana
mempunyai spit yang rendah.
Proses seterusnya dilakukan berulang-ulang kali sehingga pengkaji
menggunakan lapisan budaya. Lapisan budaya ialah lapisan yang mempunyai
artifak-artifak banyak ditemui. Setiap satu spit yang diekskavasi, pengkaji
merekodkan satu spit mewakili 10 cm kedalaman. Aftifak-artifak yang dijumpai
perlu dilabelkan bagi memudahkan proses merekod.
Plet 3.1.2: Lapisan Kebudayaan J10
3.2.2.3 AYAKAN
Seterusnya adalah
kaedah ayakan. Setelah tanah dikeluarkan daripada petak ia perlu diayak. Ayakan
adalah kaedah dimana tanah yang diekskavasi akan ditapis dengan menggunakan
penapis dengan tujuan memerangkap ketulan-ketulan artifak yang kecil sekiranya
pengkaji terlepas daripada pandangan semasa proses eskavasi dijalankan. Proses
ini penting kerana memastikan tiada artifak yang tidak terlepas pandang.
Artifak ini dijadikan sebagai bukti kepada interpretasi tapak tersebut.
Seterusnya, ayakan akan diasingkan mengikut kepada spit masing-masing. Hal ini
bertujuan setiap ayakan dapat diinterpretasikan dengan baik.
3.2.2.4 APUNGAN
Kaedah ini
merupakan kaedah di mana sisa daripada proses ayakan akan diendapkan dengan
menggunakan air bagi memendapkan semua tanah dan pasir yang ada. Apungan dalam
proses ini dan dikeringkan bagi tujuan pembelajaran. Proses ini diulang
sebanyak tiga kali. Plet menunjukkan proses apungan.
Plet 3.2: Melarutkan kedalam air dengan mengacau tanah dan air
tersebut (Proses pertama)Plet 3.3: Proses seterusnya menapis hampas yang terdapat dalam
larutan.
Plet 3.4: Proses seterusnya iaitu mengeringkan hampas yang
diperolehi.
3.3 PENEMUAN ARTIFAK
Artifak di tapak
SB2ZV yang dijumpai ialah sisa besi, laterit, tuyure, relau bersaiz kecil, hametite,
pecahan tembikar, serpihan arang dan batu quartza. Dalam petak J10, pengkaji
telah menjumpai tuyure, pecahan tuyure, sisa besi bersaiz kecil, sisa besi
bersaiz besar, laterit, dan batu. Artifak seperti pecahan tuyure, sisa besi,
dan laterit yang dijumpai direkodkan dan disimpan untuk membuat kajian. Kebanyakan
artifak dijumpai pada spit 6 hingga spit 8.
3.4 HASIL SURVEI PEMETAAN GEOFIZIK
Kebanyakan tapak-tapak arkeologi boleh ditemui sama ada tidak
sengaja ata melalui survey. Penemuan secara tidak sengaja tidak melibatkan
aktiviti arkeologi. Contohnya, adalah penemuan Ötzi, The Iceman, rangka manusia
zaman logam pada tahun 1991oleh pemain ski di pergunungan Alps, Itali. Survei
pula merupakan aktiviti terancang dalam arkeologi. Hal ini bertujuan untuk
mencari tapak arkeologi dengan pendekatan saintifik. Survei juga digunakan
untuk menentukan tapak yang berpotensi dan in-situ untuk diekskavasi bagi
mendapatkan data. Bidang lain juga menggunapakaikan kaedah survei sebagai
lungkah persediaan awal sebelum melakukan kajian. Contoh, survei geologi. Pengkaji akan menemukan banyak tapak baru,
jumpaan permukaan dan artifak melalui survei. Potensi tapak kemudiaanya
didokong dengan aktiviti penggerudian dan penggerimidan, pemetaan geofizik dan
ekskavasi cubaan.
Seterusnya,
pemetaan geofizik yang digunakan dalam proses ekskavasi. Hal ini penting kerana
memudahkan pengkaji untuk mengetahui data sub pemukaan, perlapisan tanah dan
mengesan batuan dasar. Terdapat beberapa kaedah geofizik iaitu menggunakan
survei keberintangan elektrik, seismik pembiasan, GPR, magnet dan graviti. Juga
penting dalam pentafsiran kuno.
Plet 3.5: Alatan yang digunakan semasa menjalankan kaedah
megnetometer
Plet 3.6: Gambar rajah menujukkan pemetaan geofizik
Plet 3.6: Gambar rajah menujukkan pemetaan geofizik
3.5 PENGERUDIAN
Penggunaan peralatan penggerudian tanah untuk mengesan jenis tanah
dan artifak atau ekofak dalam tanah. Dua kaedah yang digunakan adalah auger
(penggerudian cetek) dan core drilling (pengerudian dalam). Setiap kumpulan
diberi peluang untuk mencuba cara menggerudi cetek. Berikut adalah keputusan
penggerudian setiap kumpulan.
KUMPULAN 1
Bearing : 271º NW Jarak : 21 m
|
9 cm
|
Lapisan 1 (10YR 3/3 Dark Yellowish Brown)
- Akar Halus
- Arang
- Humus
- Kuarza
- Peroi
|
16 cm
|
Lapisan 2 (10YR 3/3 Dark Brown)
- Akar Halus
- Kurang Kuarza
- Kurang peroi
- Kurang Pasir
|
29 cm
|
Lapisan 3 (7.5YR 2.5/2 Very Dark Brown)
- Padat - Akar Halus
- Arang (Penghujung Lapisan)
|
33 cm
|
Lapisan 4 (7.5YR 5/6 Strong Brown)
- Tanah Padat - Akar Bersih
|
KUMPULAN 2
Bearing : 269º NW Jarak : 44 m
3
cm
|
Lapisan
1 (10YR 4/6 Dark Yellowish Brown)
- Tanah Peroi -Berpasir Kasar dan Kering
|
11
cm
|
Lapisan
2 (7.5YR ¾ Dark Brown)
- Tanah Peroi Berpasir
- Agak Kasar
- Lembut
- Separa lembab
|
18
cm
|
Lapisan
3 (10YR ¾ Dark Yellowish Brown)
- Tanah lembab - Akar Halus
- Berbatu quartza
|
23
cm
|
Lapisan
4 (10YR 3/3 Dark Brown)
- Tanah Keras - Akar Besar - Lembab
|
27
cm
|
Lapisan
5 (5YR 4/6 Yellowish Red)
- Batu laterit
|
KUMPULAN 3
Bearing : 271º NW Jarak : 51 m
6
cm
|
Lapisan
1 (7.5YR 4/3 Brown)
- Kandungan Sampel : Akar kecil, humus
- Tekstur : Lembab dan peroi
|
16
cm
|
Lapisan
2 (7.5YR ¾ Dark Brown)
- Kandungan Sampel : Akar Kecil
- Tekstur : Lembab dan Kurang Peroi
|
22
cm
|
Lapisan
3 (7.5YR ¾ Dark Brown)
- Kandungan Sampel : Pasir, Arang,
Laterit, Akar Kecil
- Tekstur : Kering tetapi lembab,
kurang peroi
|
30
cm
|
Lapisan
4 (10YR ¾ Dark Yellowish Brown)
- Kandungan Sampel : Arang, Pasir,
Tanah Liat
- Tekstur : Kering tetapi lembab,
Kurang Peroi
|
39
cm
|
Lapisan
5 (2.5YR Dark Olive Brown 5/3)
-
Kandungan
Sampel : Arang, Laterite
- Tekstur : Separa Lembab
|
41
cm
|
Lapisan
6 (2.5YR 4/3 Olive Brown)
- Kandungan Sampel : Sedikit Pasir
- Tekstur : Liat
|
KUMPULAN 4
Bearing : 271 º NW Jarak : 55 m
10 cm
|
Lapisan 1 (7.5YR 2.5/2 Very Dark Brown)
-
Loosely Packed - Moist - Roots and grass
|
17 cm
|
Lapisan 2 (7.5YR 2.3/3 Very Dark Brown)
-
Partially
Moist, little roots, partially packed
|
30 cm
|
Lapisan 3 (10YR ¾ Dark Yellowish Brown)
- Very packed, hard, sticky
- Have laterite
|
36.5 cm
|
Lapisan 4 (10YR 5/4 Yellowish Brown)
- Clay, Sticky, Hard, Very Packed,
Conpressed
|
Plet 3.7: Selepas penggerudian dilakukan oleh Kumpulan 3
3.6 STRATIGRAFI TANAH DAN SAMPEL TANAH
Selepas proses
ekskavasi petak dijalankan sehingga pengkaji menjumpai lapisan budaya. Proses
seterusnya ialah stratigrafi. Stratigrafi ialah kajian tentang komposisi dan
usia relative lapisan tanah dan interpretasi terhadap lapisan batuan untuk
menjelaskan budaya. Proses ini melibatkan pengasingan jenis lapisan tanah yang
terdapat di petak yang digali. Perbezaan tanah ini dilakukan dengan menggunakan
paku dan tali. Tujuannya ialah mengetahui keadaan kawasan terdahulu dan
mengenal pasti lapisan budaya yang berlangsung. Proses stratigrafi dilakukan adalah
untuk mengetahui sama ada tapak itu masih ‘in-situ’ atau sudah diganggu. Tiga
faktor yang diambilkira dalam menjalankan proses ini. Pertama, melihat perbezaan
lapisan berdasarkan warna tanah. Kedua, melihat kepada struktur tanah tersebut
sama ada peroi, humus dan lembut. Ketiga, melihat kepada kandungan tanah
tersebut.
Proses stratigrafi melibatkan pengambilan sampel tanah pada setiap
lapisan. Data yang diprolehi akan dicatatkan di dalam borang rekod survei
seperti pada rajah dibawah.
BORANG
REKOD STRATIGRAFI
|
||||||
Tarikh:
1/7/2015
|
Tapak:
SB2ZV
|
Perekod:
Amira Nur Najihah Binti Othman
|
||||
Petak: J10
|
||||||
Lapisan
|
Litologi tanah
(Teksture &Kandungan)
|
Jenis Tanah
|
Warna Tanah (Munsell Chart)
|
Catatan
|
||
LAPISAN 1
(HUMUS)
|
-
Humus
-
Tiada Akar
-
Pasir lembut
-
Halus
-
Berpasir Cerah
|
Peroi
|
10YR 5/6
Yellowish Brown
|
|||
LAPISAN 2
|
-
Pasir Kasar Sikit
-
Sedikit gelap
-
Sedikit berketul
|
Peroi
|
10YR 4/6
Dark Yellowish Brown
|
-
Gangguan Akar Pokok
-
Gangguan Serangga
|
||
LAPISAN 3
|
-
Pasir Kurang Padat
-
Kasar
-
Gelap Sikit
-
Berketul-ketul
|
Peroi
|
10YR 4/6
Dark Yellowish Brown
|
- Gangguan
Akar Pokok
- Gangguan
Serangga
|
||
LAPISAN 4
|
-
Pasir lembap
-
Berketul-ketul
|
Peroi
|
10YR ¾
Dark Yellowish Brown
|
|||
LAPISAN 5
|
-
Tanah berwarna hitam kerana terdapat
kesan terbakar
-
Tanah Kasar
-
Berketul-ketul
|
10YR 3/3
Dark Brown
|
-
Gangguan akar pokok
|
|||
Jadual 3.5.1: Borang Rekod Stratigrafi
Gambar (Plet 3.8, 3.9. 3.10 dan 3.11) dibawah menunjukkan
stratigrafi petak J10 yang diambil pada dinding utara, selatan, timur dan
barat.
Plet 3.8: Stratigrafi tanah pada dinding utara barat.
Plet 3.10:
Plet : Stratigrafi tanah pada dinding selatan barat.
Plet : Stratigrafi tanah pada dinding selatan barat.
Plet 3.11: Stratigrafi tanah pada dinding barat barat.
3.6.1 ILUSTRASI DAN
FOTOGRAFI
Proses seterusnya ialah ilustrasi dan fotografi. Ilustrasi
merupakan proses yang memerlukan pengkaji melakarkan asosiasi artifak yang
telah didedahkan. Kaedah yang digunakan ialah grid koordinat untuk memastikan
kedudukan artifak yang tepat dalam satu petak (Heather&Smith,2004). Lakaran
ilustrasi ini akan dipetakan dalam kertas graf yang lengkap berserta label nama
tapak, nama petak, bilangan spit, petunjuk lakaran dan arah utara. Lakaran di
muka surat sebelah.
3.6.2 PENGAMBILAN SAMPEL
Langkah terakhir ialah pengambilan sampel bagi tujuan analisis.
Sampel yang diperlukan untuk analisis kimia. Sampel diambil dengan menggunakan'twizzer', 'trowel' dan penyodok ataupun
alatan ekskavasi yang bersesuian. Sampel ini akan diambil dan dimasukkan ke
dalam beg plastik berlabel nama tapak, nama petak, bilangan spit, dan jenis
sampel. Pengkaji perlu memastikan jumlah yang diambil mencukupi untuk
menjalankan analisis. Pengkaji dinasihatkan untuk mengambil lebih dari satu
sampel pada lapisan atau spit yang sama untuk mengelakkan ketidakseimbangan
data berlaku (Miller & Louise, 2007).
3.7 KESIMPULAN
Proses ekskavasi
merupakan proses yang rumit. Pengkaji seharusnya mematuhi setiap prosedur yang
ditetapkan supaya setiap jumpaan dapat dijaga dan direkodkan untuk interpretasi
kepada tapak tersebut. Proses ini merupakan proses memusnahkan tapak dengan
tujuan ekskavasi. Oleh sebab itu, ianya perlu dilakukan secara terancang dan
sistematik bagi mengekalkan artifak yang ada untuk direkodkan. Setiap jumpaan
penting untuk memastikan data yang diperolehi mempunyai unsur valid.
BAB 4: ANALISIS ARTIFAK SB2ZV J10
4.0 PENGENALAN
Bab 3 akan membincangkan analisis-analisis yang lebih saintifik
iaitu analisis petrografi dan analisis XRF. Analisis saintifik dijalankan
adalah bertujuan mengenalpasti komposisi mineral yang terdapat pada pecahan
tuyure, bata, sisa besi dan laterit.
4.1 METOD ANALISIS
4.1.1 ANALISIS PETOGRAFI
Proses petrografi
merupakan satu proses yang digunakan bagi menentukan kandungan mineral yang
terdapat dalam batuan. Petrografi merupakan salah satu cabang bidang ilmu
geologi yang mengkaji tentang ciri batuan mengenalpasti jenis batuan dan
keadaan batuan tersebut. Dalam konteks arkeologi pula, analisis petrografi
dijalankan untuk melihat komposisi mineral yang terdapat dalam bata, pecahan
tuyure, pecahan dinding relau dan batuan sedimen secara keratan nipis sampel.
Analisis yang digunakan bagi menyokong data analisis XRF dan XRD yang
dijalankan pada sampel yang sama. Analisis petrografi terhadap pecahan tuyure
dan bata dijalankan di Pusat Penyelidikan Arkeologi Global, Universiti Sains
Malaysia (Naizatul Akma, 2012).
4.1.1.1 KAEDAH PETOGRAFI
Kaedah petografi bagi sampel bata dan pecahan tuyure yang
dijalankan mengunakan teknik keratan nipis secara imregnasi. Langkah penyediaan adalah seperti berikut:-
- Sampel iaitu bata dan pecahan tuyure yang
digunakan dipotong nipis mengunakan mesin pemotong batu dan seterusnya dikeringkan.
- Kemudiannya, kedua-dua sampel itu direndam
dalam larutan impregnasi yang terdiri daripada 20 ml larutan pengeras, 40
ml larutan resin dan 20 ml larutan acid aseton pada suhu 150 darjah
celcius sehingga sampel menjadi kering.
- Kemudiannya, kedua-dua sampel dibiarkan
sejuk. Kemudiannya, keuda-dua sampel itu digilap dengan menggunakan cast
grinder diamond dan cast grinder iron bagi mendapat permukaan sampel yang
rata dan licin Serbuk karborendum 180 dan 600 digunakan semasa mengilap
mengunakan cast grinder iron. Penggunaan serbuk karborendum digunakan
apabila permukaan sampel telah rata dan licin.
- Kemudiannya, permukaan yang telah rata ini
dilekatkan pada permukaan slaid mengunakan canada blassam cement.
- Setelah cantuman kering, sampel pada slaid diasah sehingga menjadi 0.3 mm tebal. Seterusnya, sampel dilekatkan dengan penutup slaid dan analisis dibawah mikroskop dijalankan (Plet 3.13) . (Naizatul Akma, 2012)
Plet 3.13: Mikroskop yang digunakan dalam proses petografi.
Plet 3.14: Keratan nipis: Pecahan Tuyure (n1)
Plet 3.15: Keratan nipis:
Pecahan Tuyure (n2)
Plet 3.16: Keratan nipis: Pecahan Tuyure (n3)
Plet 3.17: Keratan nipis: bata (n1)
Plet 3.18: Keratan nipis: bata (n2)
Plet 3.19 : Keratan nipis: bata (n3)
4.1.1.3 KERATAN NIPIS YANG DIANALISIS MENGGUNAKAN MIKROSKOP
POLARISASI TANPA NIKOSILANG
Plet 3.20: Keratan Nipis Tanpa Nikosilang: Pecahan Tuyure (xns1)
Plet 3.21: Keratan Nipis Tanpa Nikosilang: Pecahan Tuyure (xns2)
Plet 3.22: Keratan Nipis Tanpa Nikosilang: Pecahan Tuyure (xns3)
Plet 3.23: Keratan Nipis Tanpa Nikosilang: Bata (xns1)
Plet 3.24: Keratan Nipis Tanpa Nikosilang: Bata (xns2)
Plet 3.25: Keratan Nipis Tanpa Nikosilang: Bata (xns3)
Keterangan:
A: Mineral kuartza
pecah
B: Mineral kuartza
Struktur bata yang
diperolehi pengkaji mendapati bahawa terdapat mineral kuartza berdasarkan
keratan nipis di atas. Menurut hasil analisis XRF terhadap bata dan pecahan
tuyure menunjukkan perbezaan dari segi komposisi kimianya. Misalnya, XRF terhadap bata yang menunjukkan kehadiran
elemen
yang tinggi manakala XRF terhadap
pecahan tuyure adalah Fe2O3 (t). Mineral kuartza merupakan mineral yang
sesuai digunakan untuk membuat struktur binaan
seperti dinding dan sebagainya. Kebanyakan mineral kuarza yang terdapat didalam keratan nipis merupakan mineral
kuarza yang sudah pecah. Interpretasi terhadap keadaan ini adalah kaedah
pembuatan bata digunakan adalah disebabkan oleh tekanan yang kuat semasa proses
pembakaran berlangsung.
4.1.2 ANALISIS XRF
Analisis XRF merupakan salah satu jenis analisis kimia yang
menggunakan radiasi sinaran
X. Komposisi dan unsur kimia bahan utama yang dianalisis. Sinar X Pendaflour
merupakan sebuah proses yang menggunakan mekanisma pancaran sekunder oleh sinar
X. Sesebuah sample akan dikenakan dengan pelanggaran sinaran X yang bertenaga
tinggi ataupun sinaran gamma bagi menentukan unsur kimia bahan yang dikaji.
Sebelum sampel dianalisa dengan menggunakan XRF, sample yang hendak
digunakan mestilah terlebih dahulu dijadikan bentuk palet. Antara alat-alat
yang diperlukan ialah oven, penimbang, mortar dan pastel, spatula, piring
kecil, piring petri, ‘die’ set, dan asid borik. Langkah penyediaan
adalah seperti berikut:-
- Sampel akan diletakkan dalam piring petri
dan dikeringkan di dalam oven dengan suhu 100˚C selama 10 minit. Kemudian
dibiarkan sejuk. Apabila ianya sejuk, barulah ditumbuk dengan menggunakan
mortar dan pastel sehingga hancur.
- Kemudiannya, sample seperti bata, pecahan
tuyure, sisa besi dan laterit akan ditimbang dengan menggunakan penimbang
elektronik sebanyak dua gram. Manakala asid borik pula ditimbang sebanyak
enam gram secara berasingan. Pastikan setiap sample yang ditimbang
menggunakan spatula yang berbeza bagi mengelakkan sample daripada
tercemar.
- Kemudiannya, pasangkan ‘die’ set.
Masukkan ‘anvil’. Kemudian masukkan gelang ‘stainless steel’.
Dengan menggunakan spatula, masukkan sample dengan berhati-hati ke dalam
gelang ‘stainless steel.
- Kemudiannya, tekan sample dengan rod
plastik dengan berhati-hati agar sample menjadi padat.
- Kemudiannya, keluarkan rod pastik secara
perlahan-lahan. Masukkan asid borik kedalam ‘die’ set dan tekan
dengan ‘plunger’. Longgarkan tombol injap ‘hydraulic press’ untuk
memastikan tiada tekanan yang terhasil.
- Kemudian, ketatkan semula tombol injap.
Letak ‘die’ set diatas pelantar ‘hydraulic press’ dan pam
dengan menggunakan tuas pemampat sehingga tekanan mencapai 5 tan. Biarkan
selama 5 minit.
- Kemudiannya, longgarkan semula tombol
injap untuk menghilangkan tekanan dan ketatkan semula. Pam semula sehingga
mencapai tahap tekanan 15 tan dan biarkan selama 10 minit. Untuk
mengeluarkan ‘die’set, longgarkan semula tombol injap. Keluarkan ‘die’set
dan tanggalkan bahagian bawahnya.
- Kemudiannya, masukkan semula ‘die’
set ke dalam ‘hydraulic press’ dalam keadaaan posisi terbalik dan
ketatkan dengan menggunkan pelaras ‘hydraulic press’ sehingga palet
terkeluar.
- Akhir sekali, label palet untuk tujuan
analisa.
Contoh alat yang digunakan dalam proses XRF
Rajah 2: Mesin Penimbang Elektronik
Rajah 3: Pemampat hidrolik
Rujuk pada muka surat sebelah ialah keputusan XRF terhadap sampel
yang digunakan dengan menggunakan keeping kaca terlakur dan unsur surih.
Berdasarkan kepada
keputusan XRF jelaslah menunjukkan Ferum (III) Oksida atau disebut sebagai Iron
III Oxide atau Fe2O3 (t) mencatatkan bacaan paling tinggi. Bacaan pada tuyure
ialah 48.05%, sisa besi ialah 72.47% dan laterit ialah 72.22%. Manakala bagi
bata, bacaan paling tinggi ialah silikon oksida atau silika (SiO2) iaitu
80.38%.
Silika sering
dijumpai dalam bahan-bahan semula jadi seperti kuartza. Kuartza merupakan
konstituen utama dalam pasir. (http://tuttle.merc.iastate.edu/ee432/topics/oxidation/silicon_dioxide.pdf). Manakala Ferum (III) Oksida seringkali dipanggil karat. Ianya
sering digunakan dalam industry besi contoh penghasilan besi, keluli dan aloi yang banyak
(https://en.wikipedia.org/wiki/Iron(III)_oxide).
4.2 KLASIFIKASI ARTIFAK
4.2.1 PECAHAN TUYURE
Tuyure merupakan corong laluan udara yang
menghubungkan relau dengan pam angin. Tuyure yang ditemui dalam keadaan
pecahan. Oleh yang demikian kerana klasifikasi tuyure lebih menumpukan kepada
klasifikasi pecahan tuyure. Pecahan tuyure dibahagikan kepada dua iaitu
pecahan tuyure mempunyai bentuk dan pecahan tuyure tidak
mempunyai bentuk. Pecahan tuyure
mempunyai bentuk diklasifikasikan sebagai tuyure yang masih mempunyai
bentuk silinder dan saluran angin di tengahnya. Manakala pecahan tuyure tidak
mempunyai bentuk diklasifikasikan sebagai tuyure yang tidak mempunyai bentuk
silinder. Pecahan ini diasingkan berdasarkan kehadiran kesan varifikasi pada
salah satu hujungnya. Kesan varifikasi boleh dikenalpasti berdasarkan kepada
permukaan berwarna hitam, berkilat, dan seolah-olah menjadi kaca. Ianya
disebabkan oleh pendedahan elemen kuarza dalam tuyure secara langsung pada suhu
permanasan yang tinggi (Suchitta, 1983).
Maklumat ketebalan
tuyure penting untuk mengetahui ketahanan tuyure terhadap suhu yang tinggi.
Pengukuran tebal diambil berdasarkan ketebalan dinding silinder iaitu jarak di
antara silinder luar dan salur angin. Saluran angin yang sempit menunjukkan
penggunaan pam angin (bellow), sementara saluran angin yang besar menunjukkan
penggunaan angin semula jadi (natural draught) (Veldhuijzen, 2005).
4.3.2 SISA BESI
Sisa besi
dikeluarkan daripada tapak SB2ZV petak J10 direkod dan dibasuh serta
dikeringkan sebelum dianalisis secara makro. Sisa besi diasingkan berdasarkan
kepada saiz dan morfologi. Terdapat tiga saiz sisa besi yang dikenalpasti iaitu
bersaiz besar (large), sederhana (medium) dan kecil (small)
mempunyai. Morfologi pula berdasarkan bentuk sisa besi, kedudukan dalam relau
serta resiu yang terlekat pada sisa besi tersebut seperti tanah, arang, dan
tuyure (Harisson dan O’Connor 1969). Setiap artifak besi yang dikeluarkan
diambil berat dan bilangan mengikut saiz.
Plet 3.27: Salah satu sisa besi bersaiz medium.
4.3.3 LATERIT
Laterite ialah
sejenis tanah dan batu yang terbentuk di kawasan tropika yang panas dan panas.
Hampir semua laterit terdiri daripada warna merah kerana terdapat kandungan
tinggi ferum oksida (Fe2O3). Sifatnya yang boleh menjadi lembut dan mudah pecah
kepada serpihan kecil dan kukuh. Laterit juga tahan dari segi fizikal.
Batu-batu di bawah tanah tanah yang tertambus jarang didedahkan dan lapisan
yang tebal. (https://en.wikipedia.org/wiki/Laterite
Plet 3.28: Laterit yang diambil daripada petak J10.
BAB 5: ANALISIS
SAINTIFIK ARTIFAK
5.0 PENGENALAN
Bab ini akan
membincangkan mengenai analisis taburan menegak artifak dan analisis taburan
mendatar artifak.
5.1 ANALISIS
TABURAN MENEGAK ARTIFAK
Taburan menegak mengikut pengelasan
artifak dijalankan untuk melihat perubahan kebudayaan material masyarakat awal
di Sungai Batu mengikut masa. Bilangan arifak dengan merujuk kepada jadual
merupakan artifak yang dikeluarkan dari tapak SB2ZV. Kebanyakan petak
diekskavasi sehingga kedalaman 10 cm hingga 80 cm. Perbezaan dari segi kedalaman spit antara petak ekskavasi adalah
disebabkan eoleh penggunaan masa yang berbeza pada ruang tertentu dan perbezaan
kontur sebelum ekskavasi.
Bil
|
Artifak
/ Ekofak/
Mineral
|
Jumlah
|
|||||||
Ruang
Kerja
A
|
Ruang
Kerja
B
|
Ruang
Kerja
C
|
Ruang
Kerja
D
|
||||||
Bil.
(n)
|
Berat
(g)
|
Bil.
(n)
|
Berat
(g)
|
Bil
(n)
|
Berat
(g)
|
Bil.
(n)
|
Berat
(g)
|
||
1.
|
Sisa besi
|
535
|
3559.45
|
763
|
2545.02
|
395
|
2815.90
|
963
|
6374.02
|
2.
|
Bijih besi
|
8
|
27.20
|
0
|
0
|
6
|
10.10
|
95
|
600.78
|
3.
|
Pecahan tuyure
|
27
|
120.80
|
95
|
745.97
|
26
|
114.30
|
83
|
383.00
|
4.
|
Tuyure
|
2
|
3.10
|
0
|
0
|
0
|
0
|
7
|
467.80
|
5.
|
Laterit
|
1235
|
2691.10
|
380
|
1746.95
|
149
|
380.90
|
63
|
467.80
|
6.
|
Bata
|
1
|
7.0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
10
|
16.9
|
7.
|
Pecahan bata
|
0
|
0
|
0
|
0
|
1
|
2.0
|
0
|
0
|
8.
|
Alat batu
|
0
|
0
|
0
|
0
|
1
|
156
|
0
|
0
|
9.
|
Pecahan tuyure + sisa besi
|
2
|
3.10
|
2
|
13.80
|
0
|
0
|
5
|
17.60
|
10.
|
Hematite
|
4
|
1.70
|
0
|
0
|
3
|
8.10
|
3
|
28.90
|
11.
|
Kuarza
|
2
|
25.0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
1
|
3.2
|
12.
|
Granipe
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
2
|
31.10
|
13.
|
Pecahan tembikar
|
5
|
33.50
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
14.
|
Tanah liat terbakar
|
0
|
0
|
1
|
6.30
|
0
|
0
|
0
|
0
|
Jumlah
|
1821
|
6471.95
|
1241
|
5058.04
|
581
|
3487.30
|
1232
|
7540.30
|
|
%
|
37.35
|
28.69
|
25.46
|
22.42
|
11.92
|
15.45
|
25.27
|
33.44
|
|
*% : peratus; g : gram ***Ruang kerja mewakili setiap kumpulan**
Rajah 5.2: jadual ini
menunjukkan jumlah keseluruhan artifak/ekofak/mineral yang dijumpai.
Berdasarkan kepada
jadual di atas menunjukkan setiap ruang kerja mempunyai artifak dominan yang
berbeza. Ruang kerja A menunjukkan laterit merupakan artifak yang paling banyak
dijumpai iaitu sebanyak 1235 biji. Hal ini berkemungkinan kawasan ruang kerja A
merupakan tapak penyediaan bahan untuk melebur besi. Ruang kerja B menunjukkan
sisa besi paling banyak dijumpai iaitu 763 biji. Ruang kerja C menunjukkan sisa
besi juga paling banyak dijumpai iaitu 395 biji. Ruang kerja D menunjukkan sisa
besi paling banyak dijumpai iaitu 963 biji. Berdasarkan jadual ini, ini
menunjukkan sisa besi paling dominan. Hal ini demikian kerana kawasan SB2ZV
merupakan kawasan peleburan besi. Hal
ini turut disokong dengan penemuan tuyure yang berfungsi sebagai keluar masuk
angin.
Ruang kerja A
menunjukkan paling banyak artifak dijumpai iaitu sebanyak 1821 biji (37.35%) manakala
paling sedikit ialah ruang kerja C menunjukkan paling sedikit dijumpai iaitu 581
biji (11.92%). Hal ini menunjukkan aktiviti peleburan besi paling banyak
berlaku di kawasan ruang kerja A berbanding di ruang kerja C. Berdasarkan rajah
di bawah menunjukkan ruang kerja A, B, C dan D.
N
|
M
|
L
|
K
|
J
|
H
|
G
|
F
|
E
|
D
|
C
|
B
|
A
|
|
1
|
|||||||||||||
2
|
|||||||||||||
3
|
|||||||||||||
4
|
|||||||||||||
5
|
|||||||||||||
6
|
|||||||||||||
7
|
|||||||||||||
8
|
|||||||||||||
9
|
|||||||||||||
10
|
|||||||||||||
11
|
|||||||||||||
12
|
Rajah 5.3 : Pelan kawasan ruang kerja A, B, C dan D di tapak SB2ZV.
5.3 ANALISIS TABURAN MENDATAR ARTIFAK
Taburan mendatar mengikut pengelasan artifak dijalankan untuk
melihat perubahan kebudayaan material masyarakat awal di Sungai Batu mengikut
masa. Penemuan artifak yang berfungsi sebagai peralatan atau alatan tertentu
boleh ditemui dari spit 2 dan spit 7. Bilangan arifak dengan merujuk kepada
jadual merupakan artifak yang dikeluarkan dari tapak SB2ZV J10. Kebanyakan
petrak diekskavasi sehingga kedalaman 10 cm hingga 80 cm.
Artifak
|
Bilangan (n)
|
Berat (g)
|
Peratusan
|
Laterit
|
2
|
12
|
8
|
Sisa Besi
|
19
|
332
|
76
|
Pecahan Tuyure
|
4
|
62
|
16
|
JUMLAH
|
25
|
406
|
100
|
Rajah: Jadual
ini menunjukkan artifak di petak J10 yang direkod untuk tujuan analisis taburan
mendatar.
Berdasarkan kepada
jadual ini jelaslah menunjukkan artifak sisa besi iaitu sebanyak 76% yang
dominan yang terdapat di petak J10. Sementara pecahan tuyure iaitu sebanyak 76%
dan laterit sebanyak 8%. Hal ini menunjukan ruang ini digunakan untuk tempat
pembuangan sisa besi dan tempat keluar masuk angin akibat dipam.
BAB 6:
KEBUDAYAAN TAPAK SB2ZV
6.0 PENGENALAN
Perbincangan
dalam bab ini adaah berkaitan fungsi bagi setiap tapak di Sungai Batu, hubungan
konteks Sungai Batu dengantapak lain di Lembah Bujang, dan Signifikan tapak
Kompleks Sungai Batu dalam Sejarah Kedah Tua.
6.1 FUNGSI TAPAK
Kedah Tua
merupakan sebuah kota pelabuhan yang terletak di Lembah Bujang. Kawasan Lembah
Bujang merangkumi Lembah Sungai Muda di Selatan hingga ke Sungai Sala di Utara
iaitu kira-kira lebih kurang 369 kilometer persegi. Terdapat penemuan arkeologi
di Lembah Bujang terdiri daripada runtuhan candi, Hindu-Buddha, seramik, manik,
serpihan arca Hindu-Buddha dan prasasti ringkas. Sumber bertulis iaitu catatan
pengembara dari China, India dan Timur Tenggah mengatakan bahawa Kedah Tua
merupakan pelabuhan enterport (Nasha, 2011).
Berdasarkan kepada ekskavasi yang dijalankan di tapak SB2ZV, tapak
ini berfungsi sebagai salah satu tempat peleburan besi di Kompleks Sungai Batu,
Lembah Bujang. Hal ini demimkian kerana terdapat jumpaan sisa besi, tuyure,
sisa arang, sisa relau dan bijih besi telah membuktikan bahawa tapak ini
merupakan tapak peleburan besi. McDonnell (1995) mengatakan bahawa jumpaan
artifak tersebut merupakan salah satu petunjuk awal ianya merupakan tapak
peleburan besi.
Analisis makmal
yang dijalankan menunjukkan bahawa proses peleburan yang berlaku kepada sisa
besi dan tuyure. Perubahan komposisi kimia pada mineral seperti ferum dan
silika menunjukkan ada aktiviti yang dilakukan di tapak SB2ZV. Perubahan
mineral tersebut adalah disebabkan oleh proses peleburan besi yang berlaku.
Sebagai tapak
peleburan besi, tapak SB2ZV memberikan sumbangan terbaru terhadap kajian
arkeologi di Lembah Bujang iaitu mengenai fungsi kawasan Lembah Bujang itu
sendiri. Namun, kajian di SB2ZV telah menunjukkan bahawa adanya industry
peleburan besi. Selain ianya terkenal dengan penemuan candi Hindu dan Buddha
terutamanya di Pengkalan Buddha.
Besi yang
berkualiti telah menjadi tarikan kepada orang luar untuk masuk ke kawasan
Lembah Bujang seperti Abu Dulaf Misa’I (Tibbets, 1979), al-Kindi dan al-Biruni
(Hoyland dan Gilmour, 2006) menjelaskan dalam rekod mereka. Perkataan Kadaram
atau Kidaram membawa maksud ‘besi’ (Thani Nayagam, 1968). Kedatangan para
pedagang asing di Lembah Bujang untuk berlindung semasa pertukaran angin Monsun
dan mendapatkan hasil keluaran Lembah Bujang. Produk akhir besi tidak dijumpai
di tapak kajian. Hal ini berkemungkinan besi telah dieksport keluar seperti
yang dicatatkan oleh al-Biruni dan al-Kindi yang mengaktakan bahawa besi Qala’
merupakan besi yang terbaik selain besi Hindi dan Yemen.
Pada abad ke-8
hingga 10 Masihi peleburan besi berlangsung berkemnungkinan besar hamper sama
dengan proses peleburan besi pada abad ke 11 Masihi. Hal ini diperkukuhkan lagi
oleh Tylecote (1992) sebelum pada abad ke 19, suhu peleburan besi adalah lebih
kurang daripada 1,540ºC. Suhu yang dapat dihasilkan adalah sekitar 1,200ºC yang
mampu menghasilkan bloom. Bloom tersebut dibentuk menjadi besi tempa (wrought
iron) sebelum dibentuk sebagai alat dan objek besi. Perkembangan teknologi
pada abad ke-8 dan abad ke-11 tidak mempunyai perbezaan ketara. Hal ini
demikian kerana kedua-dua kawasan ini mempunyai bukti yang sama dan hamper
serupa. Namun demikian, pada abad ke 8, proses kerja untuk peleburan besi masih
belum ditemui. Ada kemungkinan ianya belum didedahkan lagi. Teknologi yang ditemui pada abad ke-11 hampir
lengkap kerana tinggalan relau peleburan berjaya didedahkan bebrbanding dengan relau
abad ke-8 yang mungkin masih tertimbus.
Tapak SB2ZV
memberikan maklumat terbaru mengenai tekonologi peleburan besi berdasarkan
keputusan analisis makmal XRF. Masyarakat pada zaman itu masih belum berupaya
untuk menghasilkan besi tulen 100% kerana penggunaan fluks yang terlalu sedikit
sewaktu peleburan (Turner, 1909).
Masyarakat yang
terlibat juga dijangka mempunyai sistem tersendiri berdasarkan kepada penggunaan
ruang kawasan di tapak peleburan besi. Masyarakat juga menyediakan material
peleburan seperti melombong bijih, mengumpul kayu dan membina relau.
Berdasarkan asosiasi artifak dan ekofak, dianggarkan lebih kurang 15 hingga 30
orang dewasa yang terlibat dalam aktiviti selepas peleburan.
6.3 KESIMPULAN
Interpretasi dapat
dilakukan berdasarkan kepada artifak yang ditemui pada petak J10 dan
sekitarnya. Setiap pelajar diberi petak masing-masing untuk melakukan interpretasi
tapak terhadap SB2ZV.
Petak J10 diekskavasi
sedalam 80 cm. Interpretasi ini boleh dilakukan berkemungkinan petak ini
merupakan tempat memprosesan melebur besi. Buktinya, tanah lapisan ke-5
terdapat kesan warna hitam di petak J10 arah utara. Jelaslah menunjukkan
berkemungkinan pemprosesan peleburan besi berlaku. Hal ini dapat dibuktikan
dengan perjumpaan tuyure di tepi dinding arah utara petak.
BIBLIOGRAFI
Alastair Lamb et.al. (1980) The Bujang Valley, Persatuan Sejarah
Malaysia, Kuala Lumpur.
Hoyland, R.G. dan Gilmour, B. (2006) Medieval Islamic Swords and
Swordmaking. Gibb Memorial Trust
McDonnel, G (1995) Iron Working Processes. The Historical
Metallurgy Sociey: Archaeology Datasheet No 3. Web: hist-met.org
Mohd Supian Sabtu (2002) Tamadun Awal Lembah Bujang, Dewan Bahasa
dan Pustaka, Malaysia.
Naizatul Akma
Mohd Mokhtar (2012), Ekskavasi Tapak Peleburan Besi SB2A Sungai Batu, Lembah
Bujang.
Nasha bin Rodziadi Khaw (2011), Pensejarahan Kedah Tua: Satu
Analisis Sosioekonomi
Suchitta, P. (1983) The History and Development of Iron Smelting
Technology in Thailand. Tesis Kedoktoran, Brown Universiti. Universiti
Microfilms International
Thani Nagayam, X.S. (1968) The Identification of Kataram.
Proceedings of the First International Conferences-Seminar of Tamil Studies.
Kuala Lumpur.
Tylecote, R.F (1992) A History of Metallurgy, 2nd
edition. The Institute of Materials. Vermont, USA.
Veldhuijzen, H.A. (2005) Technical Ceramic in Early Iron Smelting:
The Role of Ceramivs in the Early First Millennium BC Iron Production at Tell
Hammeh (Az-Zarqa), Jordan. Dalam Prudencio, I., Dias, I. dan Waerenborgh, J.C
(eds). Understanding People Through Their Pottery; Proceedings of the 7th
European Meeting on Ancient Ceramics (EMAC’03). Lisbon: Instituto Portugues de
Arqueologia (IPA), 295-302
Tarmiji Masron dan Mokhtar Saidin (2015) Teknologi Maklumat Ruangan
Dalam Arkeologi. Universiti Sains Malaysia : Penerbitan Universiti Sains
Malaysia
LAMPIRAN
Petak
|
Artifak
|
Spit
|
Berat (g)
|
Bil. (n)
|
Panjang (mm)
|
Lebar (mm)
|
Tebal min
(mm)
|
Tebal max
(mm)
|
Saiz
|
J10
|
Laterit
|
7
|
12
|
2
|
S
|
||||
Batu
|
7
|
8
|
1
|
S
|
|||||
Sisa Besi
|
2
|
2
|
1
|
S
|
|||||
Sisa Besi
|
7
|
103
|
8
|
M
|
|||||
Sisa Besi
|
7
|
148
|
1
|
66
|
42
|
22
|
41
|
L
|
|
Sisa Besi
|
7
|
79
|
9
|
S
|
|||||
Pecahan
Tuyure
|
7
|
62
|
4
|
M
|
|||||
E12
|
Bata
|
6
|
763
|
1
|
115
|
77
|
59
|
61
|
L
|
JUMLAH
|
1178
|
27
|
Rajah : Hasil laporan merekod
artifak di petak J10
No comments:
Post a Comment